مهم‌ترین صنایع دستی مردم جنوب ایران

صنایع دستی از هنرهای بومی و سنتی هر کشوری محسوب می‌شود که نشانی از فرهنگ و هنر غنی و ارزشمند آن منطقه دارد. ایران با داشتن تاریخ و تمدنی کهن یکی از سه قطب برتر جهان در زمینه‌ی تولید صنایع دستی است. صنایع دستی ایران طیف گسترده‌ای از تولیدات را شامل می‌شوند و در هر منطقه از کشور طرح و رنگی متفاوت به خود می‌گیرند. ایران کشوری است که از کثرت فرهنگی و قومی و نیز اقلیمی برخوردار بوده و به همین سبب صنایع دستی تولیدی آن، که برخاسته از فرهنگ و هنر ایرانی است، دارای تنوع و گستردگی چشم‌گیری است. مردم جنوب ایران با داشتن فرهنگی غنی و متفاوت با دیگر مناطق ایران، صنایع دستی خاص خطه‌ی خود را متناسب با نیاز و آداب و رسوم زندگی خود تهیه می‌کنند. تولیدات صنایع دستی در کنار صیادی، از گذشته تا کنون یکی از محل‌های کسب درآمد در میان مردم جنوب، به ویژه روستاییان بوده است. آن‌ها با استفاده از مواد اولیه‌ای که در منطقه‌ی خود در اختیار داشتن و با بهره گرفتن از هنر و ابتکار خود، دست به ساختن محصولاتی زدند که علاوه بر مصارف شخصی، بخشی از نیازهای مالی آنان را تأمین می‌کرد. با توجه به بافت سنتی، آداب و رسوم و فرهنگ غنی و پیشینه‌دار شهرهای جنوبی کشور، این منطقه از دیرباز صنایع دستی زیادی را در خود جای داده است که همواره چشمان گردشگران و علاقمندان به کالاهای فرهنگی و هنری را به خود خیره ساخته است. صنایع دستی این خطه با توجه به زیبایی، ظرافت و جاذبه‌ای که دارند می‌توانند نقش به سزایی در جذب گردشگران و رونق صنعت توریسم ایفا کرده و از این حیث یاری‌کننده‌ی اقتصاد کشور باشند. از جمله صنایع دستی مربوط به جنوب کشور می‌توان به سیس بافی، کپوبافی، گبه بافی، عبابافی، گلیم بافی، حصیربافی، صنایع دستی مرتبط با صدف، گلابتون دوزی، خوس دوزی، سوندبافی، بادله دوزی و سوزن دوزی اشاره کرد.

سیس بافی

سیس بافی یکی از صنایع دستی قدیمی جنوب و به ویژه استان هرمزگان محسوب می‌شود و این به دلیل وجود نخلستان‌های فراوان در این منطقه از کشور است. سیس بافی به هنری گفته می‌شود که مواد اولیه‌ی لازم برای ساخت آن از درخت خرما تهیه می‌شود. «سیس» در زبان محلی جنوب (و یا گیس) به الیافی گفته می‌شود که در کنار درخت خرما روییده است. در سیس بافی از این الیاف به عنوان تار و پود و به منظور بافتن محصول مورد نظر خود استفاده می‌گردد. برگ درخت خرما به دو نوع «پیسک» و «مغ» تقسیم‌بندی می‌شود. پیسک به برگ‌های اطراف درخت خرما گفته می‌شود که عمر زیادی دارند و مغ برگ‌های میانی درخت است که تازه روییده و از ظرافت بیشتری برخوردارند. از جمله محصولاتی که به این طریق تولید می‌شوند می‌توان به پادری، حصیر، سبد و طناب ضخیمی که در اصطلاح محلی مردم جنوب به «سازو» معروف است اشاره کرد. در واقع سیس بافی برخاسته از فرهنگی است که در آن مردم جنوب حتی از بی‌استفاده‌ترین بخش‌های درخت خرما برای تولید محصولاتی ارزشمند و زیبا بهره می‌جویند. جبر زمانه و جبر جغرافیایی سبب گشته است تا مردم هرمزگان با استفاده از ذوق و خلاقیت مختص به خود، از هر آنچه که در دست دارند برای تأمین وسایل مورد نیاز خود استفاده کنند. اگر چه امروزه بافتن پادری‌ها به سبک سیس بافی تا حدودی منسوخ شده است، اما سعی شده است که با رنگ کردن الیاف‌ها، تنوع و زیبایی بیشتری به این محصولات داده شود. سیس بافی هنری است که علاوه بر مصرف داخلی اوقات فراغت مردم هرمزگان را پر کرده و اگر چه امروزه از تولید آن به شدت کاسته شده است، اما هنوز در میان برخی از مردم رواج دارد. مردم جنوب و به ویژه مردمانی که در نزدیکی نخلستان‌ها زندگی می‌کنند توسط سیس یا گیس درخت خرما اشیای کاربردی زیادی را تولید می‌کنند. برخی از این تولیدات شامل تک «نوعی زیرانداز حصیری»، نولک «نوعی سبد دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی»، کتل «نوعی زنبیل»، سوند «نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود کردن فضا»، قفس «برای نگهداری مرغ»، انواع طناب و کلاهک و پروند می‌شود. پروند نوعی طناب چند لایه و محکم است، وسیله‌ای که با استفاده از آن برداشت محصول از درختان مرتفع خرما که بیش از بیست متر ارتفاع دارند، انجام می‌گیرد.

کپوبافی

کپو در اصطلاح دزفولی به سَر، کَله، و یا هر شئ کروی و گرد گفته می‌شود. کپو یکی دیگر از صنایع دستی جنوب است که با برگ درخت خرما و کِرتک ساخته می‌شود. کرتک نوعی گیاه خودرو است که در حاشیه‌ی رودخانه‌ها و دشت‌ها و در مناطق باتلاقی و گرمسیری به وفور یافت می‌شود. از کرتک برای مغز ردیف‌های بافته‌ شده استفاده می‌شود. در واقع برگ درخت خرما بر روی دسته‌ای از کرتک‌ها پیچیده می‌شود. کرتک با داشتن ویژگی‌هایی چون استحکام کششی و اینکه دچار آفت نمی‌شود، برای ساخت کپوها بسیار مناسب هستند. کپوبافی در واقع هنر بافتن سبدهای حصیری و تزئین آن‌ها با کامواهای رنگارنگ است. در واقع کپوها زمینه‌ی ساده‌ی حصیری دارند که توسط کامواهای رنگی بر روی آن‌ها طرح‌های هندسی ایجاد می‌کنند. معمولا بر روی درب کپوها منگوله‌ای برای زیبایی بیشتر و راحتی باز کردن آن‌ها گذاشته می‌شود. کپوبافی بیشتر در شهرهای دزفول و خوزستان رواج دارد. دزفول جایگاه نخست را در این زمینه از نظر کیفیت و اصالت و زیبایی دارد و تولیدات این شهر به شهرهای دیگر کشور نیز فرستاده می‌شود. کپوها در زندگی روزمره موارد مصرف زیادی دارند، که از جمله‌ی آن می‌توان به جای نان و جای لوازم خیاطی، گلدان، جا دستمالی، زیر کتری و میوه‌خوری اشاره کرد. بهترین شیوه‌ی نگهداری از کپوها در جای خشک است و در صورتی که خیس شدند باید سریعا خشک شوند. کپوها از نظر میزان کیفیت به سه دسته تقسیم می‌شوند. کپوهای معمولی که عمده‌ی کپوهای موجود در بازار را تشکیل می‌دهند، از حصیرهای معمولی ساخته شده و ضخامت رج آن‌ها متوسط است. دسته‌ی دوم کپوهای مرغوب هستند که از مواد اولیه‌ی بهتر، یعنی پیش سفید ساخته شده و ضخامت رج آن‌ها ظریف‌تر است. دسته‌ی سوم کپوهای ممتاز و یا ابتکاری هستند که با ظرافت بسیار زیاد و متفاوت با کپوهای معمولی ساخته می‌شوند و کاربردهای متفاوتی دارند. نوعی دیگر از کپوها نیز وجود دارند که به آن‌ها کپوهای نوشتاری می‌گویند و در آن‌ها عبارت‌هایی به زبان لاتین، هندی و یا عربی طرح زده می‌شود.

گبه بافی

گبه یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین صنایع دستی تولیدی در بوشهر است، که تولید آن بیشتر در مناطق روستایی گناوه و دشتستان رواج دارد. گبه مهم‌ترین صنایع دستی صادراتی بوشهر است که در دو نوع رنگی و خود رنگ بافته می‌شود. در گبه‌ی رنگی از نخ‌های دست‌ریس آماده شده از پشم گوسفند که به شیوه‌ی گیاهی رنگرزی شده است استفاده می‌شود، ولی در بافت گبه‌های خود رنگ پشم گوسفندان با همان رنگ طبیعی خودشان مورد استفاده‌ی گبه بافان قرار می‌گیرد. آنچه که در گبه‌های جنوب کشور طرح زده می‌شود حاصل تلاش و خلاقیت هنرمندان جنوبی است از روح و جان خود بر آن نقش می‌زنند. گبه‌های معروف بوشهر در طرح‌های خشتی، شیری، درختی و چهار فصل بافته می‌شوند.

عبابافی

از محصولات بسیار مهمی که در جنوب کشور تولید می‌شود عبا است. عبا به نوعی پارچه گفته می‌شود که از پشم نرم و با دوام شتر بافته می‌شود. برای بافتن عبا، پس از پشم‌چینی موها را پشم جدا می‌کنند و از آن نخ ظریفی برای بافت پارچه می‌ریسند. بنا بر تنوع رنگی پشمی که ریسیده شده، عبا نیز در رنگ‌های مختلفی نظیر قهوه‌ای، حنایی، مشکی و سفید بافته می‌شود. عبابافی عموما در کارگاه‌های خانگی و توسط مردان صورت می‌گیرد. عبا از مهم‌ترین صنایع دستی بوشهر محسوب شده و خریداران بسیاری در داخل ایران و همچنین در میان کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس دارد.

گلیم بافی

یکی دیگر از صنایع دستی مهم جنوب کشور گلیم است. گلیم با داشتن قدمتی بسیار طولانی، یکی از بافته‌های داری است و به زیرانداز و پوششی گفته می‌شود که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند و یا دیگر چارپایان بافته می‌شود. مصرف سنتی گلیم به عنوان زیرانداز، پوششی برای دیوار و یا رواندازی برای حیوانات بوده است، اما امروزه در مناطق شهری و مدرن نیز از آن به عنوان زیرانداز استفاده می‌شود. گلیم‌هایی که در جنوب کشور تولید می‌شوند از کیفیتی بسیار بالا برخوردار بوده و طرح‌ها و نقوش متنوعی دارند. از جمله نقش‌هایی که بر روی این گلیم‌ها بافته می‌شوند می‌توان به نقش حوض، دانه بیگی، آیینه گل، نقش خراسانی، آقاجاری، تهرانی و چنگ اشاره کرد.

صنایع دستی ساخته شده از صدف‌

در شهرهای جنوبی کشور به دلیل اینکه در جوار خلیج فارس قرار دارند، صنایع دستی‌ مرتبط با دریا شکل گرفته‌اند. مردم جنوب با استفاده از صدف‌ها و مروارید‌های دریا صنایع دستی زیبایی چون زیورآلات، عروسک و جعبه‌ی جواهرات تولید می‌کنند که طرفداران بسیاری را به خود جذب کرده است.

حصیربافی

ساخت حصیر در مناطق مختلف کشور بنا بر مواد اولیه‌ی در دسترس متفاوت است. برای مثال در شمال کشور برای حصیربافی از ساقه‌های برنج و گندم ولی در نوار جنوبی کشور از الیاف نخل خرما استفاده می‌شود. به دلیل وجود نخلستان‌های گسترده در مناطق جنوبی کشور و استفاده از تمامی اجزای درختان خرما، حصیربافی نیز از جمله صنایع دستی‌ای به شمار می‌رود که از دیرباز در این ناحیه رواج داشته است. محصولاتی نظیر بادبزن حصیری، سبدهای حصیری، زنبیل‌های حصیری و کلاه‌های حصیری از جمله صنایع دستی تولید شده در این مناطق محسوب می‌شوند.

گلابتون دوزی

نتیجه‌ی تحقیقات باستان‌شناسان نشان می‌دهد که در قرن سوم پیش از میلاد مسیح، زردوزی و تولید پارچه‌های زربفت در ایران رواج داشته است و ایرانیان توسط نخ‌های زرینی که به ظرافت تابیده شده بود تصویر برگ مو و پیچک را بر روی پارچه‌ی پشمی می‌دوختند. گلابتون دوزی یکی از حرفه‌های قدیمی و سنتی اهالی حوزه‌ی خلیج فارس است. این هنر در گذشته در تمامی نقاط کشور رواج داشت ولی امروزه بیشتر استان هرمزگان و به ویژه در شهرهای بندر لنگه، بندرعباس و میناب مرکز عمده‌ی تولیدات این هنر سنتی هستند. گلابتون دوزی به هنری گفته می‌شود که در آن دوخت طرح‌های زیبا و منقش روی پارچه با نوارهای طلایی گلابتون و برای تزیین و زیبایی لباس‌های زنانه و بیشتر روی روسری و شلوار محلی به کار می‌رود. گلابتون طلایی است که از حدیده کشیده و به شکل ریسمان‌های باریک ساخته شده باشد و گلابتون دوزی نوعی از دوزندگی است که جنبه‌ی تزئینی داشته و در آن از نخ گلابتون استفاده می‌شود. در حال حاضر در ایران گلابتون دوزی با نخ‌های طلا رایج نبوده و به جای آن از نخ‌هایی که دارای روکش فلزی سفید یا طلایی هستند استفاده می‌شود. قلاب، مواد، کپیه و چهارپایه (هاون چوبی) از ابزارآلات مورد استفاده در گلابتون دوزی هستند.

خوس دوزی

از دیگر نمونه‌های رودوزی‌های سنتی و صنایع دستی جنوب ایران خوس دوزی است و به عبور نواری نقره‌ای به پهنای متفاوت از لابه‌لای پارچه‌های توری یا طرح‌های دلخواه گفته می‌شود. در خوس نوار نقره‌ای را بیشتر به عنوان تزئین روی مقنعه، چادر و یا روسری که در اصطلاح محلی «جلویل فوسی» نام دارد به کار می‌برند. در خوس دوزی معمولا از پارچه‌های مشکی و به ندرت از پارچه‌های سبز یا زرشکی استفاده می‌کنند و هر دو روی پارچه به یک شکل است. در خوس دوزی از نوارهای رنگی مختلفی استفاده می‌شود ولی زنگ‌های نقره‌ای و طلایی بیشترین کاربرد را بین خوس دوزان دارد. بیشترین طرح‌هایی که در خوس دوزی مورد توجه است، نقوش ستارگان به شکل ۶ پر، ۸ پر و یا ۱۲ پر است.

سوندبافی

سوندبافی نیز یکی دیگر از مهم‌ترین صنایع دستی مردمان جزیره‌ی قشم و همینطور سرتاسر ناحیه‌ی جنوب ایران است. برای ساختن سوند از شاخه‌ی برگ‌دار درخت خرما استفاده می‌شود. شاخه‌ی برگ‌دار را با طناب‌هایی که از برگ درخت خرما بافته شده است، به هم متصل می‌کنند و برای پوشش خانه‌های مسکونی، ساختن سایبان، خانه‌های روستایی، انباری، کپر، آغل احشام و حریم باغ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. محصولات تولید شده در این حرفه‌ی هنری بویم، با توجه به اقلیم جغرافیایی منطقه، سهولت تهیه، جابجایی و ماندگاری در برابر رطوبت و آفتاب دارای خریداران و طرفداران بسیاری در داخل کشور و کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس است. به واسطه‌ی فراوانی حضور نخلستان‌ها در مناطق جنوبی کشور امکان تولید انواع حصیرها فراهم شده و سوند در واقع یکی از انواع آن‌ها و حصیری زمخت و خشن است.

بادله دوزی

بادله دوزی یکی دیگر از هنرهای بومی مردم استان هرمزگان است که در برخی مناطق به آن قلی بافی نیز گفته می‌شود. بادله دوزی در واقع هنری است که از به هم پیوستن چند نوع زری به یکدیگر و به گونه‌ای که زری بزرگ‌تر در وسط و زری‌های کوچک در اطراف آن باشند، ساخته می‌شود. از بادله که به شکل نوارهایی با پهنای پانزده سانتیمتر است، در حاشیه‌ی شلوارها استفاده می‌شود که مخصوص نوعروسان جنوبی است و گاهی زنان در مراسم عروسی نیز چنین شلوارهایی به تن می‌کنند.

سوزن دوزی

یکی دیگر از صنایع دستی جنوب کشور که بیشتر در استان سیستان و بلوچستان تولید می‌شود محصولات سوزن دوزی است. سوزن دوزی در واقع یکی از روش‌های آرایش و ترئین جامه است که در میان زنان بلوچ رواج فراوان دارد. طرح‌هایی که در سوزن دوزی بر روی پارچه‌ها نقش می‌بندد تجلی‌گاه ذهنیات و روحیات زنان زحمتکش بلوچ است. در سوزن دوزی بر روی پارچه‌های ساده و به وسیله‌ی نخ‌های رنگی، طرح‌ها متنوع دوخته می‌شود و برای این کار از سوزن و قلاب استفاده می‌شود. سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران یکی از روش‌های دیرینه‌ی تزئین جامه و بسیاری از منسوجات است که به‌ نوعی در زندگی بشر کاربرد داشته و دارد. دست‌دوخت‌ها به‌ جز جنبه‌ی تزئینی و شناسنامه‌ای که دربرگیرنده‌ی اقلیم و جامعه‌ی پدیدآورنده‌اش است در بعضی از اوقات به دلیل عقاید مذهبی روی البسه جلوه‌گری می‌کرد. پیش از اسلام به جز جنبه‌ی تزئینی، جنبه‌ی طلسم‌گونه‌ی آن نیز مطرح بوده ‌است (تاریخچه‌ی سوزن ‌دوزی در ایران، روزنامه‌ی شرق، ۱۳).