معرفی انواع بافت صنایع دستی و سنتی ایران

هنرهای سنتی ایران، گروهی از هنرهای پرسابقه‌ی کشورمان نظیر صنایع دستی، معماری، موسیقی سنتی و نواحی، نگارگری، و غیره را شامل می‌شود که بی‌شک در این میانه، صنایع دستی شاخص‌ترین نمود این هنر است. در واقع هنرهای سنتی به صورت سیر و سلوکی فردی است که به صورت شهودی دریافت شده و در هر زمان و مکان و بر مبنای آدابی معنوی در یک اثر هنری تجلی می‌یابد. صنایع دستی و یا هنرهای صناعی بخشی از هنرهای سنتی است که در گذر سالیان و نسل‌ها و در سایه‌ی پیشرفتهای صنعتی، از هنر محض به یک هنر-صنعت تبدیل شده است و هم‌اکنون در عرصه‌ی هنرهای سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. در ابتدای بحث ارائه‌ی تعاریفی چند از صنایع دستی ضروری می‌نماید.

۱- هنرهای صناعی (صنایع دستی) بخشی از هنرهای سنتی است که حقیقت متعالی هنر را با فنون و مهارتهای صنعتی متناسب آمیخته و با قابلیت تکثیر در متن زندگی فردی و جمعی عرضه کرده است. (گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر – نامه شماره‌ی 944 مورخ 16/7/86 فرهنگستان هنر به دفتر برنامه‌ریزی و تألیف آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و کار و دانش).

۲- صنایع دستی ایران مجموعه‌ی وسیعی از رشته‌ها و صنایع بدیعی است که با محوریت هنر و ذوق زیباشناختی و خلاقیت اقوام ایرانی و با بهره‌گیری و با کاربری در زندگی مردم تولید گردیده و از قدمتی کهن در تاریخ ایران برخوردار است. (سازمان صنایع دستی ایران – 1383)

۳- صنایع دستی به محصولاتی اطلاق می‌گردد که کاملا توسط «دست» یا «دست و ابزار» تولید می‌گردد. استفاده از ابزار مکانیکی، مادامی که نقش و کار دست به عنوان مهمترین و اصلی‌ترین عامل تولید باقی بماند بلامانع است.

۴- صنایع دستی از مواد خام تولید شده و قابلیت آن را دارد که به تعداد نامحدود تولید گردد. این محصولات می‌توانند کالاهایی مصرفی و هنری باشند دارای جنبه‌های زیبایی‌شناختی، خلاقانه و تزئینی و دارای بار فرهنگی سنتی، و نیز دارای جنبه‌های نمادین دینی و اجتماعی (سمپوزیوم بین‌المللی یونسکو – ITC مانیل فیلیپین 1997)

۵- صنایع دستی مجموعه‌ای از دست‌ساخته‌ها را شامل می‌شود که با استفاده از مواد اولیه‌ی بومی و طبیعی و به کمک دست و ابزار ساخته می‌شود. این دست‌ساخته‌ها متأثر از سابقه‌ی تاریخی، ویژگی‌های فرهنگی، ویژگی‌های جغرافیایی مکان تولید، عادات اجتماعی، باورهای سنتی، معیار زیبایی‌شناختی بومی و ملی و نیز ذوق هنری و خلاقیت فردی سازنده‌ی اثر است.

۶- صنایع دستی از نگاه «سازمان یونسکو» عبارت است از محصولاتی که تماماً با دست و یا به کمک ابزار ساخته شده‌اند. می‌بایست مهمترین بخش در تولید محصول تمام‌شده، کار دست صنعتگر باشد. استفاده از ابزار مکانیکی مجاز است. صنایع دستی از مواد خام و به تعداد نامحدود ساخته می‌شوند. این محصولات ممکن است ابزاری، زیبایی‌شناختی، هنری، خلاقانه، دارای بار فرهنگی، تزئینی، کاربردی، سنتی، و یا از لحاظ مذهبی و اجتماعی نمادین و مهم باشند.

سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO) ویژگی‌های عمومی صنایع دستی را به شرح زیر بیان می‌کند:

• بکارگیری ابزار ساده در ساخت آنها
• عدم نیاز به دانش فنی پیچیده نسبت به سایر صنایع
• ناهمانندی و عدم تشابه فرآورده‌های تولیدی با یکدیگر
• ریشه گرفتن از فرهنگ، اعتقاد، باورها، آداب و رسوم منطقه
• امکان تأمین بخش عمده‌ی مواد اولیه از منابع داخلی
• قابلیت عرضه به بازاهای جهانی به عنوان یک محصول فرهنگی و هنری
• کمک به توسعه‌ی صنعت گردشگری و نشر ارزش‌های فرهنگی
• سرمایه‌گذاری کم و کاربری زیاد
• بالا بودن ارزش افزوده‌ی تولید
• قابلیت جنبه‌های کاربردی-تزئینی محصول
• سهولت در ایجاد توسعه و جابه‌جایی مکان کارگاه (مراکز تولید)
• سهولت در انتقال تجربیات و دانش فنی تولید

 

صنایع دستی و محصولات آن دارای بار فرهنگی خاصی است و با در نظر گرفتن ابعاد فرهنگی این محصولات، توجه به تنوع تولیدات روستایی و گسترش آنها یکی از اقدامات بنیادی برای تحقق آرمان‌های فرهنگی هر کشوریست. حمایت از صنایع دستی و تقویت بنیه‌ی تولیدی صنعتگران و سازندگان دست اندرکار این صنایع، به دلیل تنوع و کثرت آن یکی از طرقی است که می‌تواند نقش فعالی در توسعه‌ی اقتصاد کشور ایفا کند، زیرا نیروهای فاقد کار را جذب و اشتغال سالمی ایجاد می‌کند و مهمتر اینکه مواد اولیه‌ی ارزان داخلی را به محصولات باکیفیت مصرفی و حتی صادراتی تبدیل می‌نماید. افزون بر این، تقویت کمی و کیفی صنایع دستی موجب می‌شود که نه تنها مانع از مهاجرت روستاییان، بلکه از ایجاد مراکز پرجمعیت و گسترش بی‌رویه‌ی مناطق شهری نیز جلوگیری شود. صنایع دستی آن دسته از صنایعی است که همه یا بخشی از مراحل ساخت فرآورده‌های آن با دست انجام می‌گیرد و سازندگانش در چارچوب فرهنگ و شرایط زیستی خود و با بهره از طرح‌های سنتی زیستگاه خود به تولید محصول می‌پردازند. بنابراین هیچ الزامی وجود ندارد تا تمامی مراحل ساخت و پرداخت یک محصول توسط دست و یا ابزار دستی انجام شود و اگر تنها قسمتی از آن کار دست صنعتگر باشد، جزو محصولات صنایع دستی محسوب خواهد شد. یکی از مهمترین ویژگی‌های این صنایع، ناهمانندی و عدم تشابه در فرآورده‌های آن است که در نتیجه محصول دست هر صنعتگر با محصول مشابه صنتعگر دیگر متفاوت بوده و قابل تشخیص است. این ویژگی، از خاموش شدن حس ابتکار جلوگیری می‌کند و موجب تقویت آفرینشگری و خلاقیت صنعتگر می‌شود. صنایع دستی هر منطقه نسبت مستقیمی با فرهنگ و نوع درآمد مسلط آن منطقه دارد و از آن جدایی‌ناپذیر است. صنایع دستی با توجه به ویژگی‌هایی همچون بی‌نیازی از تکنولوژی و ماشین‌آلات سنگین، فراوانی مواد اولیه و فراوانی افراد داوطلب برای ورود به این صنایع، از جمله منابع درآمدهایی است که سبب نوعی موازنه‌ی اقتصادی می‌شود و ضمن تأمین پاره‌ای از احتیاجات داخلی، به خاطر دارا بودن قابلیت صادرات، یکی از راههای کسب درآمد ارزی می‌باشد. توسعه‌ی صنایع دستی در مقایسه با دیگر صنایع، این فرصت را برای ما فراهم می‌سازند تا بدون نیاز به سرمایه‌گذاری‌های کلان و احساس نیاز به کارشناسان و متخصصان خارجی، نه تنها درصد اشتغال زنان و مردان جویای کار سیر صعودی به خود بگیرد، بلکه در حفظ ماهیت و هویت فرهنگی و بومی هر منطقه از کشورمان به میزان شایانی تاثیرگذار خواهد بود. لذا برخلاف تصور، اینگونه صنایع رقیب صنایع جدید ماشینی نیستند و بر سر راه پیشرفت تکنولوژی مانعی ایجاد نمی‌کنند، بلکه عاملی مکمل در اقتصاد کشور، خاصه در مناطق روستایی محسوب می‌شوند. طرح‌های سنتی هر منطقه، تجلی‌گاه نوع اعتقادات، فرهنگ، مناسبات، و شئون عدیده‌ای است که به مرور و طی گذر نسل‌ها و سالیان متمادی بر مبنای این خاستگاه‌ها شکل گرفته‌اند و به تدریج با فرهنگ‌های همجوار نیز وارد نوعی تأثیر و تأثر فرهنگی شده‌اند و همگونی خاصی در مجموعه‌ی آنها دیده می‌شود. لذا انتقال غیرطبیعی طرحهای هنرهای سنتی از منطقه‌ای به منطقه‌ی دیگر، مشخصات فرهنگی-هویتی شناخته‌شده‌ی صنعت بومی هر منطقه را خدشه‌دار می‌کند و آن بخشی از صنایع دستی که می‌توانند واجد ارزش‌های فرهنگی و هنری باشند را مقهور جنبه‌های فنی و تجاری می‌سازد.

در ادامه به طبقه‌بندی محصولات صنایع دستی ایران می‌پردازیم که توسط گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر انجام گرفته است:

 

• بافته‌های داری که شامل قالی (فرش دستبافت)، گلیم (یک‌رو و دورو)، زیلو و گبه می‌شوند. لازم به ذکر است که فرش دستبافت یکی از مهم‌ترین و بافته‌های داری و به طور کلی صنایع دستی ایران است.

• دست‌بافته‌های دستگاهی که شامل پارچه‌ها (فاخر و سایر)، پلاس، جاجیم و جاجیم‌مانندها می‌باشند. جاجیم‌مانندها خود شامل جاجیمچه، کیسه‌ی حمامم، موج، چنته، گلیمچه‌ی متکاذین، ماشته و اهرامی می‌باشند.

• رودوزی‌های سنتی که شامل این موارد است: سوزن ‌دوزی، پته ‌دوزی، بخارا دوزی، نقش‌ دوزی، نوار دوزی، ملیله‌ دوزی، گلابتون ‌دوزی، خوس ‌دوزی، قلاب ‌دوزی، زرتشتی ‌دوزی، چشمه ‌دوزی، سکمه‌ دوزی، قیطان ‌دوزی، ده یک دوزی، پیله دوزی، آجیده دوزی، منجوق دوزی، سکه دوزی، نقده دوزی، تکه دوزی، زغره دوزی و پولک دوزی

• هنرهای فلزی که شامل دواتگری، حکاکی روی فلز، ملیله‌کاری، زرگری، کوفته‌گری (طلاکوبی، نقره‌کوبی و مس‌کوبی)، چلنگری، قلمزنی، ریخته‌گری، مشبک کاری، قفل سازی، زیورسازی، ضریح سازی، علامت سازی و اسلحه‌ سازی است.

• میناسازی که متشکل از مینای نقاشی، مینای خانه‌بندی و مینای مرصع است.

• سفالگری که بر چند نوع است. سفالِ بدون لعاب که خود شامل سفالگری با دست، چرخ کاری و نقش برجسته‌ی سفالی است. سفالِ لعابدار که شامل سفال دوغابی، نقاشی روی لعاب، نقاشی زیر لعاب و لعاب سازی می‌شود. نوعی دیگر از سفالگری کاشی‌کاری است که اماکن تاریخی ما مرهون هنر دست کاشی‌کاران برجسته‌ی این مرز و بوم بوده و سالانه‌ جهانگردان بسیاری را به خود فرا می‌خوانند. کاشی‌کاری خود انواع مختلفی دارد: کاشی‌ معرق، هفت رنگ، زرین فام، مینایی، معقلی، سفال مینایی و سفال زرین فام. خرمهره و بدل چینی از انواع دیگر سفالگری در ایران محسوب می‌شوند.

• آبگینه یکی دیگر از شاخه‌های صنایع دستی ایران است که شامل شیشه‌گری، تزئین شیشه و تلفیق شیشه با فلز است.

• هنرهای مرتبط با چوب که شامل انواع گوناگونی است: کنده‌ کاری، ساز سازی، خراطی، گره چینی، معرق کاری، منبت کاری، مشبک کاری، آروسی سازی، خاتم کاری، درودگری، نازک کاری، گره چینی، سوخت روی چوب و معرق-منبت.

• هنرهای مرتبط با سنگ که متشکل از سنگ تراشی، خراطی سنگ، معرق، مشبک، حکاکی مرصع و فیروزه‌کوبی است.

• نگارگری که شامل نگارگری کتاب و مرقعات (تذهیب، تشعیر و گل و مرغ)، طراحی سنتی (طراحی قالی و گلیم، قلمی، گره کشی و ترسیمات ناخنی)، ساخت ابزار و مواد (بوم سازی، ساخت قلم و قلممو، مهره، چسب و روغن، رنگ، کاغذ پوستی و تخته‌ی صیقلی) است.

• چاپ‌های سنتی  که به دو شیوه صورت می‌گیرد. یک نوع از آن چاپ روی کاغذ است و دیگری چاپ روی پارچه که سه نوع دارد: قلمکار، کلاقه‌ای و گره خورد.

• حصیربافی که مشتمل بر سه نوع است: چیغ‌بافی، بوریابافی، بامبوبافی و مرواربافی.

• رنگ‌ سازی سنتی که شامل رنگ‌های حیوانی، گیاهی، معدنی، شیمیایی و مرکب سازی است.

 

• نمدمالی، پوستین دوزی، آثار چرمی و رنگرزی سنتی از دیگر محصولات صنایع دستی ایران به شمار می‌روند.

ایران کشوری متنوع از نظر اقوام و فرهنگ گوناگون است و در هر نقطه از خاک آن، این گوناگونی و در عین حال انسجام فرهنگی به چشم می‌خورد. به همین ترتیب در هر منطقه از کشورمان طیف گوناگونی از صنایع دستی، که با روح و جان و فرهنگ آن منطقه گره خورده است توسط هنرمندان و صنعتگران آن خطه تولید می‌شود. در اینجا می‌خواهیم بافت صنایع دستی کشورمان را بر اساس شهرها و مناطق مختلف تفکیک و دسته‌بندی کنیم:

• صنایع دستی استان آذربایجان شرقی: قالی‌ بافی، گلیم بافی، جاجیم بافی، رنگرزی سنتی و چاپ کلاقه‌ای، سوزن دوزی، سفالگری و سرامیک سازی، فرآورده‌های پوست و چرم، هنرهای مرتبط با چوب، حصیربافی، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی و جلدسازی سنتی، گیوه‌دوزی، چاروق دوزی، چاپ‌های سنتی، رودوزی‌ها و بافتنی‌ها.
• صنایع دستی استان آذربایجان غربی: انواع قالی و گلیم، نساجی سنتی، رنگرزی و چاپ‌های سنتی، رودوزی و بافتنی، سفالگری و سرامیک سازی، فرآورده‌های پوست و چرم، هنرهای مرتبط با فلز، چوب، حصیربافی، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی و جلدسازی سنتی، گیوه‌دوزی و نمدمالی.
• صنایع دستی استان اردبیل: قالی بافی، قالی اردبیل، گلیم بافی، ورنی، گلیم سوزنی و جاجیم بافی.
• صنایع دستی استان اصفهان: سیم کشی، زرکشی، زربافی، گلابتون دوزی، پولک دوزی، زنجیره بافی، قالی بافی، نساجی، قالی کاشان، قلمکارسازی، خاتم سازی اصفهان، ساخت و قلمزنی فرآورده‌های مسی و برنجی، منبت کاری، نمدمالی، گیوه‌ بافی و گیوه ‌دوزی، عبابافی در نایین، سفال و سرامیک سازی، پوست و پوستین دوزی، ملیله ‌سازی، سکمه دوزی، قلاب دوزی، نگارگری در اصفهان، نقره‌ سازی، مینا کاری اصفهان، کاشی سازی، طلا کوبی روی فولاد، قفل سازی، لاکی روغنی، قلمدان سازی، جلدسازی، قاب آئینه، سوزن دوزی اصفهان، صحافی، ضریح سازی و فیروزه‌کوبی.
• صنایع دستی استان ایلام: گلیم بافی، موج بافی، نمدمالی، چپغ بافی، خراطی، ساخت زیورآلات و قالی بافی.
• صنایع دستی استان تهران: رودوزی، قالی بافی، جاجیم بافی، چادرشب بافی، نمد مالی، زیلو بافی، سفالگری و سرامیک سازی.
• صنایع دستی استان خراسان: قالی بافی، شعر بافی، نمد بافی، گلیم بافی، پوستین دوزی، سنگ تراشی و قلمزنی روی سنگ، فیروزه تراشی، سفالگری، سبد و حصیر بافی.
• صنایع دستی استان خوزستان: گلیم، گلیم پارچه‌ای، پشتی، موج، مقنعه، احرامی، ابریشم بافی، عبابافی، نمدمالی، کلاه نمدی، گیوه بافی و گیوه دوزی، صنایع دستی چوبی، خراطی، حصیربافی، بوریا (حصیر زیر انداز)، کپوبافی، سبدبافی، فلزکاری، ورشوسازی، میناکاری، قلمزنی و تولید محصولات پوستی.
• صنایع دستی استان زنجان: چاقوسازی، ملیله سازی، حکاکی روی مس و چاروق دوزی.
• صنایع دستی استان سمنان: قالی بافی، گلیم بافی، نمدمالی، چاپ قلمکار، سفالگری، سرامیک سازی و دستبافت‌ها.
• صنایع دستی استان فارس: گلیم بافی، قالی بافی، گبه، جاجیم، جاجیم گل برجسته (گلیم گل برجسته)، رنگرزی سنتی، رند، خوابگاه (مفرش)، خاتم سازی، منبت کاری، ساخت و قلمزنی نقره، گیوه بافی و گیوه دوزی، نمدمالی و کلاه مالی، رودوزی‌های سنتی، سفال و سرامیک و کاشی، آئینه کاری، گل سازی و ساخت زیورآلات.
• صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان: قالی بافی، گلیم بافی، سوزن دوزی، خامه دوزی، سیاه دوزی، سکه دوزی و سفالگری.
• صنایع دستی استان قزوین: فرش بافی، منبت و مشبک، نگارگری مکتب قزوین، نقاشی پشت شیشه و هنر خطاطی.
• صنایع دستی استان کردستان: سفالگری و سرامیک سازی، کاشی‌کاری، قالی بافی، ریزه‌ماهی، نقش بته‌ای، جقه خرقه‌ای، جقه (سه گره‌ای)، جقه زمردی، جقه (دو گره‌ای)، جقه‌ی ریز، جقه‌ی توپی (هشت پر)، گل وکیلی، گل میرزاعلی، شاخ گوزنی (یحیی چلمی)، گلیم بافی، گلیم‌های بیجار، گلیم شاهسون بیجار، منبت کاری، نازک کاری چوب، دست بافی و شالی بافی.
• صنایع دستی استان کرمان: قالی بافی، قالیچه‌های افشار، گلیم شیریکی پیچ، پته دوزی، شال بافی، عریض بافی و ساخت فرآورده‌های مسی تزئینی.
• صنایع دستی استان کهگیلویه و بویراحمد: قالی و قالیچه، گبه، گلیم بافی، سیاه چادر، جاجیم، توبره، آئینه‌دان یا چنته، نمکدان، خورجین، سفره، پشتی، حور (خور) یا جوال، جانماز (سجاده)، شله یا آلاتی، جل و طناب.
• صنایع دستی استان کرمانشاه: قالی بافی، گلیم بافی، جاجیم، جولایی، موج، چیغ، انواع گیوه، صنایع دستی چوبی، قلمزنی، حکاکی، تسبیح سازی، شیشه‌گری، حجاری، فلزکاری، نمدمالی، چرم سازی و انواع جانماز، جوراب، کلاه و جلیقه‌ی دستبافت.
• صنایع دستی استان گلستان: قالی بافی، جواهرات ترکمن، نمدمالی، سوزن دوزی، سفال و سرامیک سازی.
• صنایع دستی استان گیلان: خراطی و نازک کاری چوب، منبت کاری، معرق کاری، حصیربافی، بامبوبافی، مرواربافی، سفالگری و سرامیک سازی، نقاشی روی کدو، نمدمالی، شال بافی، ابریشم بافی، جاجیم بافی، گلیم بافی، چموش دوزی، قلاب دوزی، چادرشب بافی و قالی بافی.
• صنایع دستی استان لرستان: سیاه چادر، چیت، قالی بافی، گلیم بافی، رنگرزی، جاجیم بافی، خراطی، نمدبافی، قلمزنی، ورشوسازی و موج.
• صنایع دستی استان مازندران: قالی بافی، گلیم بافی، جاجیمچه بافی، بافت گلیچه، چوقا، شمد و ملحفه، سوزن دوزی، رنگرزی و چاپ سنتی سفالگری و سرامیک سازی، فرآورده‌های پوست و چرم، هنرهای مرتبط با فلز، هنرهای مرتبط با چوب، حصیربافی، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی و جلدسازی سنتی، صنایع دستی دریایی، عروسک سازی، دستبافی، قالی کلاردشت، سفالگری و سرامیک سازی، کنده‌کاری روی چوب، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی، جلدسازی و نمدمالی.
• صنایع دستی استان مرکزی: فرش ساروق، قالیچه‌ی ساوه، گلیم و جاجیم تفرش، گیوه‌ی اراک و محصولات مسی.
• صنایع دستی استان هرمزگان: حصیربافی، سفالگری، گلابتون دوزی، خوس دوزی، بادله دوزی، سوزن دوزی، قالی بافی، خرسک بافی، شیریکی پیچ، چادرشب بافی، چنته بافی و صنایع دستی دریایی.
• صنایع دستی استان همدان: قالی بافی، سفالگری، پوستین دوزی، گلیم بافی، گیوه بافی، سنگ تراشی، حجاری، شیشه‌گری دستی، حصیربافی و نساجی سنتی.

در آخر لازم به ذکر است که محصولات صنایع دستی هر منطقه حاصل فکر و خلاقیت هنرمند و صنعتگری است که از روح و جان خود در آن دمیده. بنابراین هیچ قیمت و ارزش‌گذاری مادی‌ای نمی‌تواند جبران کننده‌ی زحمت و تلاش کسی باشد که پدیدآورنده‌ی چنین اثر ارزشمندی است.

تور تایلند
تور ارزان تایلند به مقصد توریستی ترین شهر های تایلند نظیر پوکت، بانکوک، پاتایا و ساموئی توسط آژانس های مسافرتی معتبر از سراسر ایران با بهترین خدمات تنها در سایت لحظه آخر؛ در ادامه می توانید انواع تور تایلند را به همراه جزئیات برگزاری آن ها نظیر قیمت، هتل رزروی، شهر مقصد، مدت زمان اقامت و غیره مشاهده و خریدی مطمئن داشته باشید.