صنایع دستی چیست و جامع‌ترین تعریف صنایع دستی کدام است؟

از زمانی که بشر خود را شناخت، برای تامین نیازهای اولیه‌ی خود دست به تغییر طبیعت و به عبارتی کار بر روی طبیعت زد. اولین دست‌ساخته‌های بشر ابزارآلاتی بودند که برای شکار و دفاع از خود می‌ساخت. یکجانشینی بشر به واسطه‌ی اشتغال به کشاورزی و دامداری، منجر شد تا آدمی به فکر ساخت فرآورده‌های متنوع از نظر کارایی و چشم‌گیر از نظر زیبایی‌شناختی بیفتد. بنابراین روستاهای کوچک اولیه نخستین زادگاه صنایع دستی محسوب می‌شوند. با پیشرفت فنون و رشد تمدن‌ها صنایع دستی نیز رشد روزافزونی به خود گرفت. صنایع دستی و یا هنرهای صناعی از مهم‌‌ترین محصولات تولیدی هر کشوری است. این محصولات دارای هر دو کاربرد تزئینی و استفاده در زندگی روزمره هستند که به روش‌های سنتی ساخته می‌شوند. صنایع دستی شاخص‌ترین و اصیل‌ترین جلوه‌گاه تاریخ و تمدن کهن ایران و فرهنگ و هنر ناب ایرانی بوده که یکی از مهم‌ترین قطب‌های هنرهای صناعی در جهان به شمار می‌آید. صنایع دستی ایران دارای طیف گسترده‌ای از رشته‌ها و محصولات گوناگون است. بافته‌های داری، دست‌بافته‌های دستگاهی، رودوزی‌های سنتی، هنرهای فلزی، میناسازی، سفالگری، آبگینه، هنرهای مرتبط با چوب، هنرهای مرتبط با سنگ، نگارگری، چاپ‌های سنتی، حصیربافی، رنگ ‌سازی سنتی، نمدمالی، پوستین دوزی، آثار چرمی و رنگرزی سنتی از رشته‌های اصلی صنایع دستی ایران به شمار می‌روند. اگر چه که تمامی محصولات صنایع دستی مخاطبین خاص خود را دارند، اما می‌توان گفت که فرش‌های دستبافت و گلیم، ظروف شیشه‌ای و مسی، سفال و سرامیک، صنایع دستی مرتبط با چوب، زیورآلات، قلاب دوزی، سرمه دوزی و سوزن دوزی بلوچ از پرطرفدارترین محصولات صنایع دستی ایران محسوب می‌شوند.

صنایع دستی دارای تعاریف گوناگونی است که در زیر به برخی از آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

۱- هنرهای صناعی (صنایع دستی) بخشی از هنرهای سنتی است که حقیقت متعالی هنر را با فنون و مهارت‌های صنعتی متناسب آمیخته و با قابلیت تکثیر در متن زندگی فردی و جمعی عرضه کرده است (گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر- نامه‎ی شماره‌ی ۹۹۴ مورخ ۱۶/۰۷/۸۶ فرهنگستان هنر به دفتر برنامه‌ریزی و تالیف آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و کار و دانش).

۲- صنایع دستی ایران مجموعه‌ی وسیعی از رشته‌ها و صنایع بدیع است که با محوریت هنر و ذوق زیباشناختی و خلاقیت اقوام ایرانی و با بهره‌گیری و با کاربری در زندگی مردم، تولید گردیده و از قدمتی به تاریخ کهن ایران برخوردار است (سازمان صنایع دستی ایران- ۱۳۸۳).

۳- صنایع دستی به محصولاتی اطلاق می‌گردد که کاملا توسط «دست» یا «دست و ابزار» تولید می‌گردد. با استفاده از ابزار مکانیکی مادامی که نقش و کار دست به عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین عامل تولید باقی بماند بلامانع می‌باشد.

۴- صنایع دستی از مواد خام تولید شده و قابلیت آن را دارد که به تعداد نامحدود تولید گردد. این محصولات می‌توانند کالای (سرمایه‌ای) و مصرفی (کاربردی) هنری دارای جنبه‎‌های زیبایی‌شناختی، خلاقانه و تزئینی دارای بار فرهنگی، سنتی و دارای جنبه‌ی نمادین دینی و اجتماعی باشد (سمپوزیم بین‌المللی یونسکو- ITC مانیل فیلیپین سال ۱۹۹۷).

۵- صنایع دستی مجموعه‌ای از دست‌ساخته‌ها را شامل می‌گردد که با استفاده از مواد اولیه‌ی طبیعی و بومی به کمک دست و ابزار ساخته می‌شود. این دست‌ساخته‌ها متاثر از سابقه‌ی تاریخی، ویژگی‌های فرهنگی، ویژگی‌های جغرافیایی مکان تولید، عادات اجتماعی، باورهای سنتی، معیارهای زیبایی‌شناختی بومی و ملی و نیز ذوق هنری و خلاقیت فردی سازنده‌ی اثر است.

۶- صنایع دستی از نگاه سازمان یونسکو عبارتند از محصولاتی که تماما با دست و با به کمک ابزار ساخته شده‌اند. می‌بایست مهم‌ترین بخش در تولید محصول تمام‌شده، کار دست صنعتگر باشد. استفاده از ابزار مکانیکی مجاز است. صنایع دستی از مواد خام و به تعداد نامحدود ساخته می‌شوند. این محصولات ممکن است ابزاری، زیبایی‌شناختی، هنری، خلاقانه، دارای بار فرهنگی، تزئینی، کاربردی، سنتی و یا از لحاظ مذهبی و اجتماعی نمادین و مهم باشند.

۷- صنایع دستی به آن رشته از صنایع اطلاق می شود که تمام یا قسمتی از مراحل ساخت فرآورده‌های آن با دست انجام گرفته و در چهارچوب فرهنگ و بینش‌های فلسفی، ذوق و هنر انسانهای هر منطقه با توجه به میراث‌های قومی آنان ساخته و پرداخته می‌شود (شورای صنایع دستی ایران- ۱۳۴۸).

۸- صنایع دستی به مجموعه‌ای از «هنر-صنعت»‌ها اطلاق می‌شود که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه‌ی بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی موجب تهیه و ساخت محصولاتی می‌شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه‌ای است (گروهی از کارشناسان سازمان صنایع دستی ایران- ۱۳۶۲).

۹- گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر، واژه‌ی «هنرهای صناعی» را گویاتر و کامل‌تر از واژه‌ی «صنایع دستی» می‌داند و پس از ارائه‌ی تعریفی از هنرهای سنتی، برای هنرهای صناعی به عنوان زیرمجموعه‌ی مهمی از هنرهای سنتی تعریف زیر را نیز ارائه داده است:

• هنرهای سنتی: با منشأ گرفتن از مبدأ واحد، محمل سیر و سلوکی فردی است که از طریق دریافت شهودی بر مبنای آدابی معنوی و به شیوه‌ی استاد و شاگردی انتقال می‌یابد و صورتی از تجلیات گوناگون زیبایی حقیقی را متناسب با شرایط زمانی و مکانی در اثر هنری متعین می‌سازد.

• هنرهای صناعی (صنایع دستی): بخشی از هنرهای سنتی است که با بهره‌گیری از فنون و مهارت‌های متناسب و با قابلیت تکثیر غیرماشینی در متن زندگی فردی و جمعی عرضه می‌شود.

ویژگی‌های عمومی صنایع دستی

سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO) ویژگی‌های عمومی صنایع دستی را به شرح زیر بیان می‌کند:

• بکارگیری ابزار ساده در ساخت آنها
• عدم نیاز به دانش فنی پیچیده نسبت به سایر صنایع
• ناهمانندی و عدم تشابه فرآورده‌های تولیدی با یکدیگر
• ریشه گرفتن از فرهنگ، اعتقاد، باورها، آداب و رسوم منطقه
• امکان تأمین بخش عمده‌ی مواد اولیه از منابع داخلی
• قابلیت عرضه به بازاهای جهانی به عنوان یک محصول فرهنگی و هنری
• کمک به توسعه‌ی صنعت گردشگری و نشر ارزش‌های فرهنگی
• سرمایه‌گذاری کم و کاربری زیاد
• بالا بودن ارزش افزوده‌ی تولید
• قابلیت جنبه‌های کاربردی-تزئینی محصول
• سهولت در ایجاد توسعه و جابه‌جایی مکان کارگاه (مراکز تولید)
• سهولت در انتقال تجربیات و دانش فنی تولید

شاید بتوان جامع‌ترین تعریف ممکن برای صنایع دستی را ترکیبی از تعاریف بالا بدانیم. به طور کلی می‌توان گفت که هنرهای صناعی و یا صنایع دستی شاخه‌ای از هنرهای سنتی هر کشور است که یک یا چند و یا تمامی مراحل ساخت آن به وسیله‌ی دست صورت گرفته و مواد اولیه‌ی آن به صورت بومی تهیه می‌شود. به دلیل عدم استفاده از ماشین‌آلات سنگین صنعتی، هر کالای تولیدی در این حیطه با دیگری متفاوت بوده و حاصل تلاش دستان یک هنرمند با تولیدات دیگری یکسان نیست. صنایع دستی برخاسته از قدمت فرهنگی و هنری هر خطه و نمادی از آداب و رسوم، سنن، ارزش‌ها و سبک زندگی در آن منطقه است. برای تولید دست‌ساخته‌های صنایع دستی نیازی به تکنولوژی پیشرفته و دانش فنی کارشناسان خارجی نبوده و دانش تولید آن به صورت بومی و نسل به نسل منتقل می‌گردد. صنایع دستی به دلیل داشتن ویژگی‌های خاص خود تبدیل به یک هنر-صنعت شده که با سرمایه‌گذاری اندک و سودآوری فراوان در بازارهای داخلی و خارجی همراه است.