جایگاه هنرهای بومی در آموزش عالی ایران
هنرهای بومی به آن دسته از هنرهایی گفته می‌شوند که ریشه در اعتقادات، باورها، سنت و ارزش‌های تاریخی و فرهنگی هر جامعه دارد. هنرهای بومی با داشتن پیشینه‌ای تاریخی در واقع میراث فرهنگی و تاریخی یک تمدن محسوب می‌شود که حامل پیام‌های فرهنگی و برخاسته از آداب و رسوم و تفکرات سنتی آن تمدن است. به طور کلی می‌توان هنرهای بومی هر سرزمین را در شش گروه دسته‌بندی کرد:
• شعر و ادبیات
• موسیقی
• معماری و هنرهای وابسته به آن
• نمایش‌های سنتی و آیینی (مانند تعزیه، روحوضی، خیمه‌شب‌بازی و سیاهبازی)
• نساجی سنتی (مانند زری بافی، مخمل بافی و …)
• صنایع مستظرفه (که به جز پنج دسته‌ی بالا شامل همه‌ی آثار هنری می‌شود)
هویت و یا شخصیت هر جامعه‌ای مجموعه‌ای از ارزش‌های فرهنگی است که توسط تمامی اقشار جامعه، به خصوص قشر تحصیل‌کرده و دانشگاهی حفظ و به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود. از مهم‌ترین وظایف نظام آموزشی انتقال درست و مناسب مباحث فرهنگی و اتخاذ سیاست‌های آموزشی و راهبردی مناسب در این راستا است. در این میان نهاد آموزش عالی به عنوان یکی از اساسی‌ترین نهادهای هر جامعه‌ای، دارای پیشینه‌ای طولانی است. آموزش عالی بیش از هر نهاد دیگری توانسته است خود را به عنوان عاملی برای دستیابی به پیشرفت و توسعه‌ی جامعه بیان کرده و ضرورت سرمایه‌گذاری روی خود را به اثبات برساند. قشر تحصیل‌کرده و آموزش‌دیده بهتر می‌تواند حافظ، توسعه‌دهنده و انتقال‌دهنده‌ی میراث فرهنگی و ارزش و باورها و تاریخ هر جامعه‌ای باشد. همچنین از دیگر وظایف نهاد آموزش و به ویژه آموزش عالی هماهنگ ساختن ارزش‌ها و باورهای فرهنگی-تاریخی هر جامعه با مقتضیات روز است. آموزش عالی می‌تواند در کنار هماهنگی با رویدادهای جهانی، به رشد هر تمدنی کمک کرده و میراث آن را نسل به نسل در میان جوامع مختلف بشری انتقال دهد. در دنیای کنونی و همگام با روند جهانی شدن، یکی از بحران‌ها و کمبودهایی که هر جامعه‌ای با آن مواجه خواهد بود، بحران هویت و جدا ماندن از ارزش‌ها و سنت‌های دیرینه است. ارزش‌هایی که شیره‌ی وجودی افراد هر جامعه را تشکیل داده، با تغییرات جهانی به راحتی تغییر نخواهد کرد و حتی در صورت تغییر، جای خالی آن چونان حفره‌ای خالی در روح و جان آدمی باقی خواهد ماند. در این راستا آموزش عالی یکی از ارکانی است که می‌تواند در حفظ ارزش‌های فرهنگی به طرق گوناگون یاری رسان عمل کرده و همگام با به روز رسانی این ارزش‌ها، همچنان میراث فرهنگی و تاریخی جامعه را برای نسل‌های بعدی حفظ نماید.
در سیستم آموزش عالی ایران سعی شده است تا حدی به هنرهای بومی توجه شده و به آن پرداخته شود. از این‌رو، در مقطع کارشناسی دانشگاه‌های سراسر کشور رشته‌هایی مرتبط به هنرهای بومی و صنایع دستی در نظر گرفته شده که در اینجا به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
رشته‌ی فرش
یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین هنرهای صناعی ایران فرش بافی است که طرفداران زیادی در سراسر جهان دارد. فرش از جهت اقتصادی و فرهنگی و صادرات به سایر کشورها برای ایران اهمیت بسیاری دارد. در دنیای پیچیده‌ی امروز و با در نظر داشتن سرعت پیشرفت صنایع و تکنولوژی در کشورهای پیشرفته، برای کسب موفقیت در زمینه‌ی هنر-صنعت فرش بافی نیازمند متخصصان و کارشناسانی هستیم که مبانی عملی و نظری این صنعت را آموخته و در جریان تولید محصولات خود به کار برند. از اهداف داشتن چنین رشته‌ای در مقطع کارشناسی می‌توان به حفظ و تقویت هویت و هنر بومی و نیز توجه تخصصی به بافت و نقش و رنگ انواع فرش از مناطق مختلف کشور است. حضور این رشته در محیط آکادمیک به بالا رفتن دانش تولید و نیز بالا رفتن سطح کیفیت تولید کمک شایانی خواهد کرد، و در نتیجه باعث احیای هنر اصیل فرش بافی و اشتغال‌زایی و کاهش آمار بیکاری خواهد شد. رشته‌ی فرش در مقطع کارشناسی دارای گرایشات طراحی فرش، بافت و رنگرزی است. در گرایش طراحی فرش دانشجویان با انواع فرش‌ها و نیز طراحی فرش و گلیم آشنا می‌شوند. در گرایش بافت آن‌ها انواع بافت‌ها و گره‌ها را آموخته و به طور تخصصی به بافتن فرش می‌پردازند. در گرایش رنگرزی دانشجویان با آموختن شیمی تجزیه و تکنولوژی مواد رنگرزی با انواع رنگرزی سنتی و شیمیایی آشنا می‌شوند.
رشته‌ی آهنگسازی
یکی دیگر از رشته‌هایی که در مقطع کارشناسی با هنرهای بومی ایران گره خورده، رشته‌ی آهنگسازی است که هدف آن رشد و ارتقای سطح موسیقی کشور در تناسب با موسیقی جهان و متصل به ریشه‌های فرهنگی بومی و ایرانی است. موسیقی هنری است که از دیرباز در تمامی صحنه‌های زندگی ایرانی اعم از شادی و سوگ حضور داشته و نقش پر رنگی را ایفا کرده است. در مقطع کارشناسیِ رشته‌ی آهنگسازی واحدهای درسی‌ای تعریف شده که به زنده نگاه داشتن موسیقی اصیل و سنتی ایران کمک خواهد کرد. این واحدها عبارتند از: آشنایی با موسیقی ایران، سازشناسی موسیقی ایرانی، تاریخ موسیقی ایران، آهنگسازی بر اساس موسیقی ایرانی و تجزیه و تحلیل موسیقی محلی ایران.
رشته‌ی کتابت و نگارگری
به فناوری سنتی و دستی تولید نسخ خطی که خود شامل خوشنویسی، نگارگری، تذهیب، جدول‌کشی و صحافی می‌باشد، هنر کتابت گفته می‌شود. یکی از مهم‌ترین هنرهای صناعی ایران کتابت و نگارگری بوده که برگرفته از هنر و تمدن این سرزمین است. رشته‌ی کتابت و نگارگری در مقطع کارشناسی به منظور انتقال دانش و داده‌های اساتید این هنر به دانشجویان و پرورش نسلی است که به هنرهای بومی سرزمین خود آگاه و در راه حفظ و نگهداری از آن نهایت تلاش خود را به کار می‌بندد. از اهداف اختصاص دادن یک رشته‌ی دانشگاهی به این هنر، شناخت، احیاء و نیز بالا بردن کیفیت آثار است. مقصود از کتابت گرایش خوشنویسی و مقصود از نگارگری گرایشهای مینیاتور، تذهیب، تشعیر و نقاشی قهوه‌خانه‌ای (خیالی نگاری) است. به طور کلی در مقطع کارشناسی رشته‌ی کتابت و نگارگری چهار گرایش وجود دارد که شامل گرایش خیالی نگاری، خوشنویسی، طراحی سنتی و نگارگری است.
رشته‌ی صنایع دستی
صنایع دستی یکی از هنرهای بومی ایران است که برآمده از فرهنگ غنی و تمدن کهن این سرزمین است. در این هنر-صنعت خلاقیت، ذوق، استعداد و هنر انسانی به واسطه‌ی هنرنمایی دستان او تبدیل به فرآورده‌ای می‌شود که در هیچ جای جهان نظیرش یافت نمی‌شود. این محصولات تجلی‌گاه اعتقادات، آداب و رسوم، ارزش‌ها و باورها، سبک زندگی و فرهنگ و تاریخ یک تمدن است. هنرهای صناعی و یا همان صنایع دستی در واقع هنرها و صنایع ظریفه‌ای هستند که در طی قرون متمادی با حفظ ریشه‌ها و سنت‌ها رشد کرده و مراحل شکل‌گیری خود را از سر می‌گذرانند. از ویژگی‌های مهم این صنایع می‌توان به این نکات اشاره کرد که به طور عمده منابع مورد نیاز آن (انسانی و مواد اولیه) در داخل کشور وجود داشته و برای تولید آن به تکنولوژی پیچیده و نیز کارشناسان خارجی نیازی نیست. به دلیل داشتن فرهنگی ارزشمند و قدمتی طولانی، صنایع دستی در ایران طیف گسترده‌ای از محصولات را شامل می‌شوند. در هر منطقه از ایران صنایع دستی مختص به خود آن خطه تولید شده و از آنجایی که تولیدات به صورت انسانی و به واسطه‌ی دست صورت می‌گیرد (و نه ماشین)، هر محصول با محصول دیگر متفاوت است. رشته‌ی صنایع دستی با این هدف در مقطع کارشناسی دانشگاه‌ها وارد شده تا بتواند دانشجویان را بیشتر با هنرهای سنتی و بومی کشور خود آشنا ساخته و از این طریق افرادی ماهر و حاذق در امر تولید محصولات صنایع دستی پرورش دهد که دارای دانش کافی و متناسب با نیازهای روز جامعه باشند. این افراد خواهند توانست با تحصیل در این رشته و با بهره‌گیری از ذوق و استعداد و خلاقیت فردی خود، صنایع دستی کشورمان را به عنوان نمادی فرهنگی به دیگر ملل شناسانده و نیز در پیشرفت چرخه‌ی اقتصاد کشور تاثیری شگرف داشته باشند. در این رشته دانشجویان با انواع رشته‌ها و گروه‌های صنایع دستی آشنا شده و خواهند توانست در رشته‌ی مورد علاقه‌ی خود به صورت تخصصی فعالیت کنند. در ادامه به بررسی این گرایش‌ها خواهیم پرداخت:
• گرایش فلز: در گرایش فلز رشته‌های زیادی وجود دارد که شامل ملیله‌کاری، قلمزنی، میناکاری و … می‌شود.
• گرایش آبگینه: آبگینه به هنری گفته می‌شود که در آن بر روی شیشه کار صورت می‌گیرد. آبگینه دارای رشته‌های مختلفی است که از میان آن‌ها می‌توان به آئینه‌کاری، نقاشی پشت شیشه، معرق شیشه، تراش شیشه و … اشاره کرد.
• گرایش خاتم و گره‌چینی: خاتم کاری یکی از هنرهای سنتی ایران است که دارای قدمتی بسیار طولانی بوده و انواع محصولات آن دارای طرفداران بسیاری است. خاتم با استفاده از انواع چوب و انوع استخوان تهیه شده و به شکل چندضلعی‌‌های منظم ساخته می‌شود. گره‌چینی یکی از شاخه‌های معماری محسوب می‌شود که از ترکیب و چیدمان کاشی، آجر و دیگر مواد تزئینی در کنار یکدیگر حاصل می‌شود.
• گرایش سفال: به هنر ساختن ظروف از جنس گِل هنر سفالگری گفته می‌شود که یکی از قدیمی‌ترین هنرهای بومی در ایران است. ساخت سفال در ایران دارای قدمتی طولانی و پیشینه‌ای درخشان است.
• گرایش کاشی: کاشی کاری یکی دیگر از هنرهای دستی و سنتی ایران است که نقش بسیار مهمی در هنر معماری این خطه ایفا می‌کند. از هنر زیبای کاشی کاری به عنوان کالایی تزئینی نیز استفاده می‌کنند. کاشی‌ها انواع مختلفی دارند که شامل کاشی معرق، معقلی، مشبک، کاشی گره و خشتی است.
• گرایش نساجی سنتی: نساجی از دیگر هنرهای دستی ایران است که دارای قدمتی طولانی بوده و پیشینه‌ی آن به بیش از هشت هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. پیشینه‌ی این هنر به تولید پارچه برای استفاده در تولید البسه باز می‌گردد، اما در طی قرون متمادی این هنر دستی و سنتی به تولید محصولاتی برآمده از ذوق و هنر انسان روی آورد و محصولات زیبا و خلاقانه‌ای تولید شد. در نساجی سنتی ایران بافت‌ها به صورت تار و پود انجام شده و انواع به کار گیری تار و پود باعث تفاوت انواع بافت‌ها می‌شود. جنس نخ‌ها در نوع محصول نهایی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. نخ‌ها می‌توانند پشمی، ابریشمی، پنبه‌ای، از جنس الیاف کتان، الیاف مصنوعی و با فلز باشند. نساجی سنتی خود دارای رشته‌های بسیار متنوعی است که شامل ابریشم بافی، جاجیم بافی، زری بافی، ترمه بافی و … است.
رشته‌ی نوازندگی موسیقی ایرانی
یکی دیگر از رشته‌های مقطع کارشناسی هنر، نوازندگی موسیقی ایرانی است. موسیقی یکی دیگر از هنرهای بومی ایران محسوب می‌شود و حضور این رشته در بین رشته‌های هنر دانشگاه‌های کشور کمک‌کننده به پرورش افرادی است که موسیقی اصیل و سنتی ایرانی را شناخته و در حفظ و نگهداری آن بکوشند.
در مقطع کارشناسی ارشد هنر نیز، گرایشهای مختلفی از هنرهای بومی حضور دارند که در زیر به آن‌ها اشاره خواهیم کرد:
رشته‌ی معماری
هنر معماری یکی از مهم‌ترین شاخه‌های هنرهای بومی در هر کشوری است. هنر معماری با هدف شکل دادن به فضای زیست انسانی دو هدف فنی و هنری را دنبال می‌کند. در هنرهای بومی و سنتی ایران زمین جنبه‌ی هنری معماری دارای اهمیت ویژه‌ای است. رشته‌ی معماری در مقطع کارشناسی ارشد دارای گرایشهای بسیار متنوعی است که شامل گرایش بازسازی پس از سانحه، معماری داخلی، معماری اسلامی، معماری منظر، معماری و انرژی، فناوری معماری، مدیریت پروژه و ساخت، مطالعات معماری ایران و مهندسی معماری (که خود دارای هفت گرایش است) می‌باشد.
رشته‌ی صنایع دستی (هنرهای سنتی)
همانگونه که در بخش رشته‌ی صنایع دستی در مقطع کارشناسی گفته شد، محصولات صنایع دستی و سنتی حاصل ذوق و هنر و خلاقیت انسانی در بستری تاریخی و فرهنگی است که حامل پیام‌های فرهنگی ارزشمند و با اصالت است. دانشجویان رشته‌ی صنایع در مقطع کارشناسی ارشد قادر خواهند بود تا در گرایش مورد علاقه‌ی خود مهارت‌های لازم را کسب کرده و با داشتن دانش نظری و عملی به صورت تخصصی، در راستای بالا بردن سطح کیفیت آثار و نیز هماهنگی آن‌ها با نیازهای روز بازار داخلی و خارجی گام بردارند.
رشته‌ی فرش
هنر فرش بافی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین هنرهای بومی ایران محسوب می‌شود که نقش مهمی در صادرات غیر نفتی کشور و نیز کسب درآمد ارزی ایفا می‌کند. بنابراین بالا بردن سطح دانش افرادی که به این حیطه علاقمند هستند و نیز تخصصی کردن این حیطه از منظر نظری و عملی، به اشتغال‌زایی و بالا رفتن درآمد سرانه‌ی کشور کمک خواهد نمود.
رشته‌ی موسیقی
موسیقی به عنوان یکی از هنرهای بومی مورد توجه کشورمان، در مقطع کارشناسی ارشد نیز جایگاه خاص خود را داشته و هدف اصلی آن پرورش نوازندگان موسیقی سنتی و اصیل ایرانی است.
بر اساس تحقیقات انجام شده در زمینه‌ی جایگاه هنرهای بومی در آموزش عالی ایران و بر اساس آنچه که در فضای آموزشی دانشگاه‌های هنر سراسر کشور شاهدیم، شاید بتوان گفت که در امر آموزش و سیاست‌های آموزشی آنچنان که شایسته و بایسته‌ی پیشینه‌ی تاریخی و فرهنگی این سرزمین است به ارزش‌های ملی، بومی، آیینی و هویت فرهنگی و هنری این خطه توجه نشده و به دانشجویان انتقال نیافته است. همچنین در امر آموزش از لزوم تعامل و پیوند میان ارزش‌های سنتی و بومی با پیشرفت‌های جهانی غفلت کرده و حتی موجب بروز تضاد و تقابل میان امر سنتی و امر مدرن در میان دانشجویان و یا حتی اساتید گشته است. این امر موجب گشته تا برخلاف سبقه‌ی شگفت‌انگیز ایران در امور فرهنگی و هنری، شاهد توسعه‌ی مطلوبی متناسب با شرایط زمانه و نیز وقوع افتخارات مشابه با آنچه که در قرون گذشته در تاریخ این کشور ثبت گردیده است، نباشیم.
