غار سنگ اشکن جهرم، بزرگترین غار مصنوعی جهان

غار سنگ‌شکن جهرم که بین محلی‌ها به سنگ اِشکن شهرت دارد، یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین غارهای مصنوعی در جهان است که در خاورمیانه به لحاظ وسعت، در رتبه اول قرار گرفته است. این غار به‌صورت دست‌ساز کَنده شده و یک غار پناهنده نیست، بلکه در ابتدا به‌واسطه‌ی عشقی ایجاد شد و بعدها منبع تأمین سنگ موردنیاز شهر فارس و شهرهای اطراف آن به‌حساب می‌آمد. این غار کم‌کم وسیع‌تر شد و با دست‌های پرتلاش اهالی جهرم، به یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر جهرم و بزرگ‌ترین غار دست‌ساز خاورمیانه تبدیل گشت که هرساله به‌ویژه در ایام نوروز گردشگران بسیار زیادی از آن دیدن می‌کنند.

موقعیت مکانی غار سنگ اشکن جهرم

این غار دست‌ساز در زیر تپه البرز و در جنوب غربی شهر جهرم قرار گرفته است؛ جَهرُم یکی از شهرهای استان فارس در ایران است که برای دسترسی به آن، می‌توانید با استفاده از وسیله شخصی، از شیراز حدود دو ساعت به سمت جنوب استان حرکت کنید؛ و بعد از گذشتن از شهر کوچک خفر به جهرم می رسید؛ که این غار در جنوب غربی شهر جهرم در ارتفاع 1093 متری از سطح دریا قرار گرفته است. فاصله غار سنگ اشکن تا شهر جهرم سه کیلومتر و تا شیراز، 193 کیلومتر است. غار سنگ‌شکن جهرم 350 متر طول و 150 متر عرض دارد؛ ارتفاع غار در برخی نقاط به 4 متر می‌رسد و وسعت کلی آن چیزی در حدود 4 هکتار است.

چگونگی به وجود آمدن غار سنگ اشکن جهرم

پیشینه و گذشته این غار اندکی مبهم بوده و هنوز نظریه قطعی در مورد آن تأیید نشده است، اما طبق نظر کارشناسان قدمت این غار مربوط به دوره صفویه می‌باشد. در مورد چگونگی ایجاد این کوه داستان‌هایی در بین اهالی شهر روایت می‌شود، این داستان عاشقانه در یک‌صد و اندی سال پیش اتفاق افتاد، پسری به نام کاظم به دختر سنگ‌شکنی جهرمی دل بست و پدرش شرط ازدواج را کندن کوه در جهرم اعلام کرد.

داستان با جزئیات به این‌گونه روایت می‌شود که در آن شخصی به نام خواجه کاظم در حال عبور و گردش در کنار رودخانه‌ای بود که صدای کوبیدن پتکی را می‌شنود. به سمت کوه می‌رود و پیرمردی را می‌بیند که در حال تراشیدن کوه است، با او هم‌سفره می‌شود و از قضا به دختر پیرمرد دل می‌دهد. اما چون کاظم از خانواده خان‌زاده بوده و دخترک رعیت بود، با ازدواج او مخالفت می‌کنند. پیرمرد شرط می‌گذارد که خواجه کاظم در کوه بماند و به او در تراشیدن کوه کمک کند. درنهایت خواجه کاظمِ عاشقِ قصه، به کاظم سنگ‌شکن معروف می‌شود و نوادگان او به‌عنوان وارث این کار را ادامه می‌دهند تا این غار به یکی از غارهای زیبای سنگ‌شکن تبدیل شود. اکنون غار زیبا به یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر جهرم تبدیل شده و به‌عنوان بزرگ‌ترین غار دست‌ساز خاورمیانه، ثبت ملی شده است. این غار توسط افراد مختلف و به‌وسیله ابزارهایی مانند اره، چکش، پتک، تیشه، دریل‌های کوچک تراشیده و حفاری‌شده تا به این مرحله رسیده است. سنگ‌های استخراج‌شده از غار سنگ اشکن جهرم بسیار شهرت داشت و بسیاری از بناهای تاریخی شهر شیراز از این سنگ‌ها ساخته شده است، یکی از این بناها مسجد جامع عتیق نام دارد که سنگ‌های غار جهرم در نمای آن به کار رفته و زیبایی منحصربه‌فردی به آن بخشیده است.

سنگ‌های موجود در غار سنگ اشکن جهرم

سنگ‌های موجود در این غار اصولاً از جنس سنگ‌های آهکی است که در بین لایه سختی در بالا و پایین محصور شده است. جنس سنگ‌های آهکی در قسمت‌های مختلف این غار متفاوت است، سنگ‌های آهکی برداشت شده درگذشته، برای تزیین بناهای شیراز مانند ساختن خانه، نمای ساختمان، پنجره مشبک، فرش حیاط، سکوها، نهریا، حوض سنگی، شیر سنگی، ناودانی، پله، سنگ قبر، تزئین سردرها و بناها و…استفاده می‌شد. در غار و از قسمت‌های پایینی تا سقف آن چند لایه سنگ مشاهده می‌شود، در قسمت کف غار دولومیت های قهوه‌ای وجود دارد. سپس آهک‌های شیری رنگ و خاکستری با ضخامت 4 متر بر روی آن قرار داده شده است که در بیشتر قسمت‌های غار این بخش استخراج‌شده و از بین رفته است. در سقف غار لایه‌های دولومیت با ضخامت 5 متر قرار دارد و پس از آن تا روی پشته سه لایه دولومیتی دیگر به وجود آمده است. البته به مرور به علت سخت‌تر شدن استخراج سنگ، افراد ستون‌های ابتدایی غار را ترشیده و از آن استفاده کردند. به همین دلیل در ورودی آن برخی از ستون‌ها باریک‌تر و ضعیف‌تر به نظر می‌رسد که چند سال پیش به دلیل بارش‌های زیاد در شهر جهرم قسمت‌هایی از دهانه غار دچار ریزش شد. البته سازمان میراث فرهنگی به مرمت و بازسازی این غار پرداخته است. طبق ادعای وارثان به جامانده از این غار، جنس سنگ‌ها از مرمر نرسیده بوده که مقاومت کمتری در برابر فرسایش دارند، بنابراین با پیدایش سنگ‌های جدیدتر و مقاوم‌تر، این غار رها شد و دیگر از سنگ‌های آن استخراج نشده است.

حال این سؤال پیش می‌آید: چرا غار جهرم در مقایسه با غارهای سنگ‌شکن دیگر متفاوت است؟

همان‌طور که از عکس‌ها مشاهده می‌کنید؛ این غار به‌صورت دالان‌های تودرتو و با ستون حفر شده است و برخلاف سایر غارها رو باز نیست. البته دلیل استخراج سنگ‌ها به این شکل و تشکیل غار سنگ اشکن جهرم بی‌دلیل نبوده است. بیشتر سنگ‌های به کار رفته در این غار که به‌صورت دولومیتی سفید و کرم‌رنگ بوده در بین لایه سختی وجود داشت که بعد از استخراج بلافاصله برش داده شده و بر روی آن کنده کاری ایجاد می‌شد. درصورتی‌که این سنگ ها در مجاورت هوا قرار می‌گرفت به‌سرعت سفت شده و دیگر امکان کنده کاری روی آن وجود نداشت. بنابراین استخراج سنگ در این غار در فضای سربسته بوده تا زمان کافی برای شکل دادن به سنگ و کنده کاری روی آن وجود داشته باشد و خاصیت نرم بودن و شکل‌پذیری سنگ به‌سرعت از بین نرود.

شکل ظاهری غار سنگ اشکن جهرم

غار سنگ اشکن جهرم به دلیل وجود ستون‌ها، دالان‌ها و دهانه‌های متعددی که دارد بسیار معروف شده است. غارهای دست‌ساز زیادی در جهان وجود دارد که برای برداشت سنگ و مواد معدنی احداث شده‌اند، اما بیشتر این غارها بر خلاف غار جهرم حالت یک سره و تونلی دارند. اما غار سنگ اشکن جهرم، به‌صورت دالان‌هایی با ستون‌های طبیعی (100 ستون) است که 12 دهانه مجزا برای ورود دارد و ورودی آن به‌قدری بزرگ است که یک اتومبیل از آن رد می‌شود.

این غار نسل به نسل بزرگ و بزرگ‌تر شده است و در ساخت آن به‌گونه‌ای هنرمندانه از ستون‌هایی استفاده شده که مانع از ریزش غار می‌شود. محل قرار گیری ستون‌ها در آن به گونه‌ای تخمین زده شده تا غار استحکام داشته باشد و دچار ریزش نشود. در این غار دو نوع ستون مشاهده می‌شود، ستون‌هایی که دارای درز و شکاف متعددی بوده و به ‌دلیل عدم کیفیت مناسب سنگ جدا نشدند و ستون‌های دسته دوم که فاقد درز و شکاف سیستماتیک بوده و سنگ آن دارای مرغوبیت است و به ‌دلیل جلوگیری از ریزش سقف برداشت نشده‌اند. همان‌طور که اشاره کردیم در بخش‌های جلویی غار برخی از این ستون‌ها برداشت شده و درنهایت نازک و ضعیف‌تر هستند. بر روی کف غار لایه‌ای از آهک پوشیده شده و در برخی مناطق شیب‌دارتر است، ارتفاع غار در بخش‌های انتهایی کاهش می‌یابد و چیزی در حدود یک متر می‌شود، هر چه به داخل غار نزدیک‌تر می‌شوید هوا سردتر و نور کمتری دیده خواهد شد؛ در فصل تابستان بخش‌های داخلی غار به‌صورت یک کولر طبیعی عمل می‌کنند.

سخن آخر…
غار سنگ اشکن جهرم یکی از زیباترین و بزرگ‌ترین غارهای سنگ‌شکن جهان است که معماری آن به‌گونه‌ای کاملاً استادانه طرح‌ریزی شده است. ستون‌های موجود در این غار که حکم پایه‌های آن را دارند با گذشت چندین سال از ریزش و تخریب این غار جلوگیری کرده‌اند. اکنون این غار به یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر جهرم فارس تبدیل شده است. درصورتی‌که به استان فارس سفر می‌کنید حتماً از این شهر زیبا و غار سنگ‌شکن آن دیدن کنید و از تماشای آن لذت ببرید.